‘Hausak ringawt duhtute’n mipui thawh khawm sum rawk thei tura kan ram rorelna an luah hi a rem thei lo’ – Lalsawta, That Loh Theih Lohna Bawm (Page 5-Thuhmahruai)
THEN 1-NA: Mizoram hian kawng hrang hrangah hmasawnna nei ve bawk mahse runtu hlauhawm tak, tangrual a do ngei ngei ngai a hmachhawn mek a. Chu min runtu hlauhawm tak chu ‘sum um duhamna’, sum ngainatna hi a ni. He min runtu hi mipui nawlpui pawhin a hlauhawmzia kan hriat fiah tawk lohna tak hi a hlauhawmna ti zualtu a ni a. Kan hriat chian hma hauhin ‘mipui chhungril nun tlakchhiatna’ a thlen thuai thin. Natna hlauhawm tak, AIDS leh ruihtheih ngawlveina hi a lo lan chhuahna zing a mi a ni a, hei hian Mizo thalai tam tak nun a suat mek a ni.
THEN 2-NA: American mithiam Marshall Berman chuan, ‘Tupawh nila, emaw eng pawh nih tum la, politics-ah i tui lo a ni thei e,mahse politics hi i tlanchhiatsan thei lo’ (Whoever you are, or want to be, you may not be interested in politics, but politics is interested in you). ‘That Loh theih Lohna Bawm’ ziaktu hian, “Politics hi ram leh mipui tan engkim damdawi a nih rualin ram tichhe vektu a ni thei bawk” a ti. (P.13). Politics tha lo awmna ram mipui an hlim thei lo va, politics tha awmna ram mipui an hlim thin. ‘Ram rorelna ber a chhiat chuan kan vai hian a tuartu tur vek kan ni.Tumah him bik kan awm (dawn) chuang lo’ (P.14)
THEN 3-NA: ‘MAHSE’ kan chhe vek bik lo e, beisei tur a awm. “John Bunyan lehkhabu, Kristian Vanram Kawng Zawh bua Pathian Thuhriltuan Kristiana hnena “Sawta eng saw i hmu em? Saw saw pan vang vang la…” a tih anga ram hruaitute’n mipui kan hruai tumna kawhhmuh kan neih hi a ngai a” (P.5-Thuhmahruai). Chutianga sorkar tha din tur chuan kan ram hi a tha tawk a, mipui pawhin thu kan awi thei a, hnam dangte el tur pawhin theihna (Potential) kan nei a, kan mamawh ber chu ‘dinchhuah lohna chhan tur chhuanlam engmah kan nei lo’ tih hriat chauh hi a ni.
THEN 4-NA: Sorkar tha nei turin politician tha neih a ngai (P.24). Ram roreltu, a ngaihna hria, ‘sum um duhamna’ in a buat at loh, mipui hamthatna dah chungnung bertu hruaina hnuaiah ram hmasawnna a thleng thin. Kum 1970 vel kha chuan Singapore hi Sri Lanka aiin a rethei zawk, mahse tunah chuan an hmasawn dan a inthlau em em a ni. America ram din chhuahna bul pakhat chu Homestead Act,1862 a ni a, hna thawk thei tur ‘mi tang’ te tan ram zau pui pui an theh a, chu chuan an ramah ‘Economic Revolution’ ropui tak a thlen a, khawvela ram ropui ber an nih theih chhan chu ‘sum um duhamna’ nei lo, a ngaihna hria ‘ram hruaitu’ an neih vang a ni.
Sorkar tha kan tih innghahna laimu chu ‘mipui tana rawngbawl’ (Peoples’-centric governance) a ni tawp mai. Sorkar hi mipuite chhiah (tax) pek tlingkhawm hmanga kal a nih avangin mahni inhaivur a mipui thatna tur ngaihthah zawnga kal hi a thiang lo. Mipui an fing tawlh tawlh a, mahni inhaivur zawnga ram rorel chu a zahthlak tawlh tawlh dawn a ni.
Kum 1977 khan Justice Lord Denning chuan English High Court case thubuai a remnaah English thuziak mi tho Thomas Fuller a thusawi chu ‘Dan lalna’ sawi fiah nan a hmang a, ‘Eng ang pawhin dinhmun sangah awm mahla, dan aia sangah i awm thei lo’ (Be you never so high, the law is above you). Minister lal tak a ni emaw, Chief Minister emaw pawh ni se, traffic rules a zawm ve mai tur a ni.
Minister emaw nih vanga intilal lutuk nih te a awl. Mipuiin an lawm zawk chu VIP Culture aiin mipui zawla awm thiam Minister te an ni tawh. Punjab CM thar tur Bagwant Mann hmalakna hmasa ber zing a mi chu Ex-MLA 122 te venghimtu Police te a la kir (withdraw) vek hi a ni, “Mi tlemte te himna aiin Punjab mipui himna a pawimawh zawk’ a ti. Lemchang si lo va mipui zawl tawka awm thiam ram hruaitute hi kan mamawh takzet a, mipui pawhin heng mi te hi an lawm ber tawh.
Mizoram sorkar hi ‘Wheel Barrow sorkar’ a nihna chen a awm fo. Nawrna a awm loh chuan thil tha ti duh tlat lo, a thil tih dik loh hmuh chhuah a nih hnuah pawh thil tha ti tura nawr kal chawp ngaiin a awm fo; hei hi mipui min tham loh vang a ni. “Sorkar tha zia zinga pawimawh tak chu sorkar thiltih tur kha mipui tana a that dawn phawt chuan dodalna hrang hrang…..pawh a su tlang ngam tur a ni” (P.34).
Corruption awm lohna sorkar tih pawh hi sorkar tha zia lo lan chhuahna a ni a. Hei hian hlemhletna (Corruption) lian tham hai chhuaha awm lo ringawt hi a kawk lo va. Sorkar dan hi palzut tum hrim hrim tum tan chuan tihdan a awm zel. ‘Sum um duhamna’ hian kan politician te hi bual ‘a’ lo se, a fel vek mai. ‘Tangka sum ngainat hi sual tinreng bul a ni si a’ (1 Timothea 6:10) “Tangka sum ngainatu chuan tangka sumah duh tawk a hmu lo vang a, hausak ngainatu chuan duh tawk a hlep hek lo vang. Hei pawh hi eng mah lo mai a lo ni” (Thuhriltu 5:10)
Sorkar chu ‘mipuite’n, anmahni ngeiin, anmahni tana an din’ (Govt of the people, by the people and for the people) a nih avangin mipui a hlamchhiah thiang lo. He khawvel awm chhung hian ram changkang leh hausa berah pawh mi retheite hi an awm reng tho dawn, hei hi eng sorkar mahin an pumpelh theih loh thil a ni a. Mahse, sorkar tha hnuaia retheih chu sorkar tha lo hnuaia retheih ai chuan thlanawm zawk tak a ni. Kan Pathian thu chuan “Mi rethei hmusittu chuan a Siamtu a ngainep a ni a” (Thufingte 17:5) a ti a.Chuvangin, heng mirethei te lam hawi policy hi sorkar tha chuan a ngaihpawimawh hmasak ber tur zing a mi a ni. ‘TANG PUIHNA’ tia hming vuah pawh hi mi harsa te’n leirem an rah theihna tura ‘Sumfai Tanpuina’ ang zawngin, mipui nawlpui tam berin hlim taka (greatest happiness of the greatest number) an dawn theih tur zawnga kan huamzau tir thiam a ngai hle ang.
Heng kan sawi takte tihlawhtling tur hian ‘sum um duhamna’ nei lo leh a ngaihna hria politician te’n huaisen tak chunga tum mumal tak nei a ram an hruai hi a tawk em em a ni.
THEN 5-NA: ‘That Loh Theih Lohna Bawm’ kan tih pawh hi ‘bawm mak tak’ a ni hran lo, hming danga ‘Sorkar Tha’ (Good Governance) sawina a ni a, ‘Sorkar Tha’ tia kan hriat mai aia thuk leh ril zawk a ni thung. Sorkar Tha (Good Governance) tih hi World Bank (Governance and Development, 1992) rawn tihlar a ni a; ram hmasawn tawh, khawthlang ram inrelbawl dan mil leh an tehfung (parameter) hmanga ram thang mek leh ram rethei te’n an ram rorelna an kalpui dan tur an sawifiahna a ni. Lal Isua pawh khan he khawvela a len lai khan “Kei grep hrui chu ka ni, nang ni a pengte chu in ni” (Johana 15:5) a tih ang khan a hunlaia mipui in an hriat thiam theih turin tehkhinthu a sawi thin a, “Kei beram vengtu tha ka ni;beram vengtu thain beramte tan a nun a pe thin” (Johana 10:11) a tih ang tho khan mipui hriat thiam theih tur zawnga tehkhinthu sawi a thiam hle a nih kha.
‘That Loh Theih Lohna Bawm’ hian rilru puthmang siamthatna (moral reformation) a keng tel a. Khawthlang ram, ram hmasawn kan tih, sorkar tha awmna nia kan hriatah pawh hmeichhiat mipatna kawnga hminghliau politician te, hlemhletna (corruption) vanga hming chhia politician te pawh an awm ve thin tho mai;pumpelh theih loh chin a awm pawh a ni mahna. Mahse, rilru puthmang siam tha chunga rorelna fawng chelh a nih chuan contractor lian te nena a ruka sam inphiar zawmna te a awm lovang a, Pathian tihna nena mipuite tana sorkar siam a nih dawn avangin ‘I ram lo thleng rawh se’ tia kan tawngtaina hi chhanin a awm anga, Zoram politics-ah Pathian ram a lo thleng tawh ang. Pathian thu chuan, “Ramin a bawhchhiat chuan puipate an inthlak zut thin a; Mi thil ngaih dan thiam leh hriatna neitute avang erawh chuan ram chuan a din rei phah ang” (Thufingte 28:2)
THEN 6-NA: “Ram leilung leh a chhehvel nei tha tak tak si,mahse ram hrehawm leh rethei ni tlat an tam mai a.Hetiang a nih theih chhan ber chu an ram politician te vang a ni thin” (P.49). Khawvel hian thusawi thiam a ngaisang a; zirna huangah te, sumdawnnaah te leh eizawnna kawng hrang hrangah heng mite hi thusawi turin an sawm a; Motivational Speech an ti a, ngaithlatu mipuite kha an thusawi hmangin an eizawnna kawngah nasa taka tan la turin an chawkphur a, an fuih thar leh thin a ni. Mahse, politics huang chhungah chuan thusawi thiam ringawt, an sawi anga ti leh si lote hi mipuiin an nuihzat mek a; politics a elpuite sawi sel thiam tak political leader te pawh an tla na lo tan mek. Thusawi thiam ringawt hi kan ram rorelna khawla thu thei tura tehfung pawimawh a ni lo, a aia pawimawh zawk pathum a awm: (i) Mahni hausak aia ram hausak ngai pawimawh zawk politician, (ii) Rinawm tlat leh dawt sawi lo politician, (iii) Taimaknaa engkim hneh tum politician.
Ram rorelna chhunga ‘mi mal duhamna leh hausak duhna hian ram retheihna a thlen a, mipui thihna leh tuarna rapthlak thlentu a ni. (P. 51) Pathian thuin “Sum tak tak aiin hming that hi thlan zawk tur a ni a” (Thufingte 22:1) a tih angin politics kan chawlhsan hnuah pawh, lei hnuai, thlan chhunga kan mut hnua thangtharte’n min hriatrengna tur chu kan thil tih thatah a ni ang.
THEN 7-NA: Sum leh pai chhekkhawl hi ropuina ber anga ngai a, chumi kawng zawha mi hausa hoin sorkar an siam hi Timocracy an ti a; heng mite hian ram inrelbawlna tha an ngaihtuah thleng phak tak tak lo. He kawng hi Mizoram hian kan zawh mek a, hetah hian eng party mah fihlim bik kan awm lo. Mahse, he ‘pawisa thiltihtheihna’ hi kan thah thuai loh chuan ‘sual a vulh lian dawn a’; nuai 400/500 nei lo tan inthlan chuh a ngamawm loh hun a hla tawh lo.
‘Sum leh pai chauh ngaihtuah sorkar’ a pian lohna turin Mizoram mipuite hi kan tanrual a ngai hle dawn a ni. Edmund Burke an “Thil tha lo vulh len dan tha tak chu mi thate an awm mai mai hian a ni” (The only thing necessary for the triumph of evil is for good men to do nothing) a lo tih angin, kan ram hi mi sualte ngampatna ram ni lo turin i huaisen tlang ang u (P.52)
Kan tanrual a, sum leh pai chhek tuma politics a rawn zuang lutte hi kan nawr tawm theih phawt chuan nang leh kei hian tuna tan chauh ni lo, kan tu leh fate tan Mizoram nuam zawk kan siam thei ngei ang.
‘That Loh Theih Lohna Bawm’ hmanga mipuite tana pa nih tling tak sorkar siam tur hian mi zawng zawng kan leng a. Kan lo nih tawh leh kan lo tih tawh atang ringawt chuan tumah kan in teh tling zo ngai dawn lo va, ‘That Loh Theih Lohna Bawm’ ah erawh chuan “mi tupawh hian tih tak zeta bul tan that thar an tum chuan fel leh tha em ema indahte ai hian an rintlak thei”. (P.56). Oscar Wilde an “Every saint has a past, and every sinner has a future” a tih angin, “Mi thianghlim te hi an naupan zawk laia sual takte pawh an ni thei a, mi sual lailet der pawh hian hma lam hun eng a nei thei a sin” (P.56)
TLANGKAWMNA: ‘That Loh Theih Lohna Bawm’ bu hi party manifesto leh sorkar policy tarlanna a ni lo va. Rilru puthmang siamthatna (moral reformation) a innghatin, ‘sorkar kalphung tha leh mipuite tana chhen fakawm sorkar’din a nih theihna tura a ziaktu au chhuahna a ni a. Sorkar sawngnawi tak ni lo, nawr kal chawp ngai sorkar ni lo, mipui hmasawnna dah hmasa thintu sorkar din a nih dawn chuan ‘That Loh Theih Lohna Bawm’ bu chhunga thute hi party manifesto siamna bulthut (Foundation) atana hmangin, sorkar policy a bilh tel ngei ngei ngai a ni thung.